13-Bölüm

:

 

 BEŞİNCİ Bölüm

 

Beşinci göğün yapısını ve burada hâkim ola merih yıldızının vasıflarını beş

madde ile açıklar.

 

Birinci Madde

 

Merih yıldızının mümessil feleğini bildirir.

 

Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Yedi gezegenden

sayılan merih feleğidir ki, ay feleğine nispetle beşinci felektir. Güeş

feleğinin üstünde bulunup, yüksek felekler nâmıyle meşhur olan üç feleğin

en aşağıda olanı ve yere en yakını olup; kırmızı merih yıdızı onda hâki

bulunup, küçük uğursuz adını almıştır. Astronomlar, merih yıldızının yapısı

için dahi üç adet felek ispat edip, nizamını vermişlerdir ki: Birinci

felek, merkezde, kuşakta, kutuplarda ve harekette burçlar feleğine benzer

ve mümessildir. ikinci felek, merkez dışıdır ki, ilk feleğin içinde iki

paralel yüzeyde bulunup, döndürücünün merkezini taşıyıcıdır. Üçüncü felek,

döndürücü felektir ki, merih yıldızı onun bir tarafında çakılmış olup,

döndürücü kendi merkezi üzerinde hareket eyledikçe, merihi dahi kendisiyle

birlikte hareket ettirir.

Merih yıldızının mümessil feleği ki, külli felektir. İki paralel yüzeyle

kuşatılmış kürevî bir cisimdir. En üst yüzeyi üzerinde bulunan müştei

feleğinin çukur yüzeyine ve alt yüzeyi altında olan güneş feleğinin yumru

yüzeni eteğettir. Mümessil felek, kendi üstünde ve altında olan öteki

gezegenler gibi, önce büyük feleğin süratli hareketine tâbi olup, o birici

hareketle âlemin merkezi çevresinde doğudan batıya zorunlu hareket eder.

İkinci olarak, kendi hareketiyle âlemin merkezi etrafında sekizinci feleğin

yavaş hareketi kadar bir hareketle batıdan doğuya âheste gider. Aynı

zamanda sekizinci feleğin hareket ettirmesiyle hareket eder. Doruk, etek,

tepe ve kuyruk noktaları, bu hareketle her yetmiş senede ancak bir derece

kadar kendi kuşağından yol alır.

 

 İkinci Madde

 

Merih yıldızının merkez dışı feleğini, yapısı ve hareketiyle bildirir.

 

Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Bu merih yıldızının

durumunun düzeni için, mümessil feleğinin gövdesi içinde, taşıyıcı nâmıye

tayin olunan ikinci felektir ki, yere şâmil, merkezi, âlimin merkezinden

kendi çapı parçalarıyle, oniki derece mesafe ile doruk yönü dışında iki

paralel yüzeyle kuşatılmış bir küre isimdir. bu kürenin yumru yüzeyi

birinci feleğin yumru yüzeyi ile ortak bir noktada temas etmiştir ki, o

noktaya doruk derler. O nokta, âlemin merkezine kıyasla en uzak nokta

olduğundan, merih yıldızı, taşıyıcının hareketiyle o noktaya geldikte;

yerin merkezinden oldukça uzak ve yüksek olur. İkinci feleğin çukur yüzeyi,

birinci feleğin çukur yüzeyine ortak bir noktada teğettir. Bu noktaya etek

derler. Zira ki, o, âlemin merkezine nispetle en yakın nokta olup, yıldız,

taşıyıcı feleğin hareketiyle bu noktaya geldiğinde, yerin merkezine çok

yaklaşmış ve alçalmış olur.

Birinci felekten ikinci felek ayrılıp, adı geçen küre boşaltıldıkta; ilk

felekten zorunlu olarak iki değişik cüssede küre meydana gelir ki, biri

ikinci feleği içine alır, biri ikinci felekle birlikte boştur. dolu kürenin

ince tarafı doruğa, kalın tarafı eteğe doğrudur. Boş kürenin ince ve kalın

tarafları, dolunun tersine gelir. Bu iki kürenin, feleğin tamamlanmasında

katkıları tamam olmakla; birine içine alanı tamamlayan, ötekine boşalanı

tamamlayan derler.

Her bir feleğin kendine has belirli bir hareketi olup, kendine mahsus eksen

ve kutuplar üzerinde dönüp, dönüşünü tamam etmek kaçınılmaz olmakla;

merihin eğilimli feleği dahi, müşterinin külli feleği altında, kendi

mümessil feleği içinde, kendi merkezi çevresinde kendine özgü hareketiyle

batıdan doğuya hareket edip, merih yıldızını da hareket ettirir. Yıldız,

düz gidişte bir burçta kırk gün miktarı kalıp, geri dönüşü halinde bir

burçta iki ay kadar durup, yaklaşık olarak iki senede bir dönüşü tamam

eder. Bu felek, kendi altında bulunan feleklere nispetle yerden uzak ve

dairesi geniş olduğundan, merih yıldızı altında olan öteki gezegenlerin

hareketinden daha ağır hareket ediyor görünür.

 

 Üçüncü Madde

 

Merih yıldızının döndürücü feleğini, şekil ve hareketiyle bildirir.

 

Ey aziz, malim olsun ki, astronomlar, bu merih yıldızının dahi durumlarının

tanzimini belirlemek konusunda bu kadarla yetinmeyip, yere şâmil olmayan

bir küçük felekten daha sözederler. Ona: Döndürücü felek demişlerdir.

Döndürücü felek, merihin mümessil feleğinde, yere şâmil olmayan ve kendi

taşıyıcı feleğine nispetle bir küçük felektir ki, güneşin mümessil

feleğinden daha büyük ve geniştir. Yıldızın kendisini taşıyıcı ve onunla

bezenmiştir. Merkez dışı olan ikinci eğilimli feleğin kuşağında gömülmüştür

ki, döndürücünün çapı taşıyıcının iki yüzeyine teğettir. Döndürücü felek,

bir tek yüzeyle kuşatılmış dolu bir kürevî cisimdir. Kendi mekanında

eğilimli feleğin cisminde, belirli bir hareketle batıdan doğuya dönüp, bir

tarafında çakılmış olan merihi de hareket ettirir. Bu felek kendi merkezi

çevresinde batıdan hareketiyle, merihi, bir gün bir gecede kendi kuşağının

üçyüz altmış derecesinden yaklaşık bir derece kadar mesafe alıp, gider.

Böylece senede bir dönüşünü tamam eder. Bu harekete, yıldızın değişik

hareketi, yıldızın özel hareketi derler.

Merih yıldızı dahi, bir yüzeyle kuşatılmış dolu ve ışıklı bir kürevî

cisimdir. Kendi döndürücüsünün cisminde gömülmüştür ki, yıldızın yüzeyi,

döndürücünün iki kutbu ortasında, kuşağı yanında bir tarafta bulunan bir

ortak noktada döndürücünün yüzeyine teğettir. Yani yıldız tamamiyle

döndürücünün yüzeyine teğettir. Yani yıldız tamamiyle döndürücünün cisminde

bulunup, yüzeyi yüzeyine temas etmiştir. Taşıyıcının bir tarafında,

döndürücünün açıklanan hareketi gibi bu yıldızın dahi, döndürücü feleği

tarafında, kendi merkezi çevresinde dönücü hareketi yeni rasatçılar

gözetleyip, incelemişlerdir.

 

 Dördüncü Madde

 

Merih yıldızının süratini, düz gidişini, yavaş gidişini ve duraklayışını,

geri dönüş ve şaşırmışlığını ve güneş ile olan bağlılık ve yaklaşımını

bildirir.

 

Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demişlerdir ki; Merih yıldızına dahi

kâh sürat, kâh istikâmet, kâh yavaşlık, kâh duraklama ve kâh geriye dönüş

ve yürüyüşünde şaşırmışlık ârız olur. Bu durumların çalışması budur ki: Bu

yıldız, döndürücü feleği üzerinde bulundukta; kendi merkezinin hareketi,

döndürücü feleğinin merkezinin hareketine burçlar sırası üzere uyup, eşlik

etmesiyle, yıldız, hızlı hareket eder görünür. Ne zaman ki yıldız,

döndürücü tarafına bir miktar eğik, o demde düz hareket eder görünür.

Yıldız, döndürücünün aşağısına inişte, yavaş hareket eder görünür. Zira ki,

yıldızın kendi merkezi, inişte olduğundan, hareketi görünmez olup, sadece

döndürücünün hareketi görünür. Yıldız döndürücünün aşağısına yakın oldukta;

burçlar sırasının aksine hareketi, döndürücüsü merkezinin taşıyıcı

hareketiyle sıraya uygun olan hareketine eşit olup, iki hareket biribirine

karşı olmakla, yıldız duruyor görünür. Yıldız, döndürücünün altına indikte;

kendi merkezinin hareketi, döndürücünün hareketinden fazla olup, yıldız,

geri dönüyor görünür. Yıldızın dönüşü tamam olup, iki hareket yine eşit

oldukta; tekrar durur görünür. Bu duruştan sonra yine yavaş hareket eder

görünür. Zira ki, yıldızın kendi merkezi, döndürücünün doruğuna yükselmiş

olmakla; hareketi görünmez olup, ancak döndürücünün merkezinin hareketi

görünür. Yavaşlamadan sonra yine düz ve hızlı hareket eder görünür.

Halbuki yıldız, kendi döndürücüsünde dönüşünü ihtilâfsız tamam eder. Çünkü,

yıldızların ve feleklerin hareketleri, kuşaklarına nispetle benzerli, basit

ve düzdür.

Yaldızın geri dönüşünden önceki duruşuna: İlk makam, sonrakine ikinci makam

derler. Merihin geri dönüş süresi, iki ay onyedi gündür. Düz gidişi,

yirmiüç ay üç gündür. Bu yıldızın eğilimli feleği, burçlar kuşağından güney

ve kuzeye bir derece eğilimli iken, döndürücü feleğinin dahi doruğu ve

eteği, eğilimli felekten kâh güneye, kâh kuzeye eğik olup, yaklaşık olarak

ikibuçuk derece enlem farkı dahi bulunup, yürüyüşünde şaşırmış gibi

görünür. Bunun için: Şaşırmışlıkla isimlendirilmiştir. Güneşe nispetle bu

merih yıldızına ârız olan bağlantı ve yaklaşımın beyanı budur ki: bu, zühal

ve müşteir gibi sürekli döndürücüsünün doruğundan kendi cisminin merkez

uzaklığı, güneşin merkezinin burçlar feleğinde olan orta notasından

döndürücüsünün orta noktasına uzaklığı gibidir. Şu halde merih de onlar

gibi, döndürücüsünün doruğunda bulunduğunda, güneşe orta bir yaklaşımla

yaklaşmış olur. Zira ki, güneşi merkezi, döndürücünün merkezinden uzak

oldukça, yıldızın merkezi dahi, döndürücünün doruğunda güneşin uzaklığı

miktarı uzak olur; ta güneş, döndürücünün merkezine karşı oluncaya değin

yıldız dahi döndürücünün eteğine iner. O halde, merih yıldızının güneş ile

uzaklık ve yakınlığı, sürekli döndürücüsünün doruğunda olduğu halde vâki

olur. Güneş ile karşılıklı olması, döndürücüsünün eteğinde olduğunda hâsıl

olur. Merih yıldızı, güneşle birleşmede, aralarında bulunan mesafe,

karşılıklı haldeyken olan mesafeden uzak ve fazla  olarak gözetlenmiştir.

Zira ki, çakışma anında güneş ile merih arasında bulunan döndürücünün çapı,

karşılıklı durumdaki güneşin mümessil feleğinin çapından büyük ve uzun

bulunmuştur. Merihin güneşe iki yaklaşımı arasında bulunan süre: İki sene

kırkdokuz gün hesap olunmuştur. (Merihin döndürücüsünü, güneşin feleğinden

büyük, güneşi de bütün bunlardan büyük ve ışıklı yaratan Allah, her şeyden

münezzehtir.)

 

 Beşinci Madde

 

Merih yıldızının doruk ve eteğini, tepe ve kuyruk düğümlerini, tabiat ve

vasıflarını, uzaklık mesafesini ve cisminin ölçüsünü bildirir.

 

Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Merih yıldızını

doruğu, eğilimli feleğinin burçlar kuşağından kuzey tarafına en fazla

eğildiği noktadır ve tepe düğümünden doksan derece sonradır. Çünkü doruk ve

öteki noktalar, yukarıda belirtildiği üzere, burçlar feleğinin hareketine

uygun hareket ederler. Merihin doruğunun yeri, burçlar feleğindin rumî

tarihin azsiz senesinde aslan burcunun onbirinci derecesinde; eteğinin

yeri, kova burcunun onbirinci derecesinde tayin olunmuştur. Tepe noktası,

boğa burcunun onbirinci derecesinde; kuyruk yeri, akrep burcunun onbirinci

derecesinde belirlenmişti. Halen ki rumî tarihin seneleri: İkibin

altmışdokuza gitmiştir ve hicri tarihin seneleri: Binyüz yetmişe,

yetmiştir. O halde doruk, etek ve kuyruk noktaları, her yetmiş güneş

senesinde bir derece hareketleriyle yaklaşık olarak sekiz derece

gitmişlerdir.

Merih yıldızının tabiat ve vasıflarında müneccimler ittifak üzere

demişlerdir ki: Merihin tabiatı, aşırı sıcaklık ve kuruluktur. Gece erkeği

olup, küçük uğursuz olarak isimlendirilmiştir. Bu yıldızın vasıfları:

Şenlik, şecaat, hiddet, sefahet, kuvvet, hiyanet, öke, edepsizlik, inat ve

baş olma hırsı bulunmuştur. Bu durumda, bu yıldız, rahimlere düşen menilere

tali düşerse, bunun vasıfları onlara Hak'ın emriyle sirayet eder. Bu

tecrübe ile sabittir. Merih, cumartesi gecesi ve salı gününe hâkim

bulunmuştur. O gecenin ve bugünün ilk saatleri, buna nispet olunmuştur.

Merih yıldızının ve mümessil feleğini uzaklık mesafelerinde ve cisimlerinin

ölçülerinde, rasatçılar, geometriciler ve matematikçiler söz birliği ile

demişlerdir ki: Merihin mümessil feleğinin yumru yüzeyinin merkezinin

âlemin merkezinden uzaklığı mesafesi, yaklaşık olarak ondörtbin kere bin

ve yediyüz yetmişbir bin dokuzyüz kırkdört fersah ölçülmüştür. Bu feleğin

çukur yüzeyinin, âlemi merkeziden uzaklığı, yaklaşık olarak, ikibin kere

bin ve yirmidokuzbin ikiyüzaltı fersah hesaplanmıştır. Mümessil feleğin

kalınlığı, takriben onikibin kere ve bin yediyüz kırkikibin

yediyüzotuzsekiz fersah bulunmuştur. Merih yıldızının cismi, yaklaşık,

yerin cisminin dörtte biri kadardır. Bütün bunlar kesin delillerle

sabittir. (Allah en iyisini bilir.)

Bizim bu açıklama ve izahlarımızdan murat, cihanı şerh ve açıklama ile

yaratıcının inceliklerini, hakkıyle düşünen ve fikreden göz sahiplerine

göstermektir. Ta ki, cihanın ayrıntılarından kendisinin muhtasar ve öz

varlığını bilip, kendini öğrenip, buradan da Hak'kı tanımaya ulaşalar.