12-Bölüm

:

 

DÖRDÜNCÜ Bölüm

 

Altıncı göğün yapısını ve orada hâkim olan müşteri (Jüpiter) yıldızının

vasıflarını beş madde ile beyan eder.

 

Birinci Madde

 

Müşteri yıldızının mümessil feleğini bildirir.

 

Ey aziz, malûm olsun ki, astronamlar demişlerdir ki: Yedi gezegenden

müşteri feleğidir ki, ay feleğine nispetle altıncı felektir. Güneş

feleğinin üzerinde bulunup, yüksek felekler nâmıyle şöhret bulan üç

feleğin ortancası olup; müşteri yıldızı, saadet verici olarak tanınmıştır.

Tabiatının adaletli oluşundan ona: En saadetli adı verilmiştir.

Astronomlar, müştere yıldızının yapısı için dahi üç adet felek ispat edip,

düzenlemişlerdir ki; birinci felek, merkezde, kuşakta, kutuplarda ve

harekette burçlar feleğine benzer ve mümessildir. İkinci felek, merkez

dışındadır ki, mümessil feleğin altında ve iki paralel yüzeyde bulunup,

döndürücü merkezin taşıyıcısıdır. Üçüncü felek, döndürücü felektir ki,

müşteri yıldızı onun bir tarafında çakılmış olup, o kendi merkezi üzerinde

hareket ettikçe, bu yıldız dahi onunla dönücüdür.

Müşteri yıldızının mümessil feleği ki, küllî felektir. O, iki paralel

yüzeyle çevrili kürevî bir cisimdir. Yüksek yüzeyi, kendi üzerinde olan

zühal feleğinin çukurumsu yüzeyine; alt yüzeyi, altında olan merih

feleğinin yumru yüzeyine temas etmiştir. Bu mümessil felek, kendi üzerinde

ve altında bulunan öteki felekler gibi, önce büyük feleğin hareketine uyucu

olup, ilk hareket ile âlemin merkezi çevresinde doğudan batıya zorunlu

hareket eder. İkinci olarak, kendine özgü hareketiyle âlemin merkezi

çevresinde sekizinci feleğin hareketi kadar batıdan doğuya âheste gider.

Sekizinci feleğin hareket ettirmesiyle hareket eder. O halde doruk ve etek,

tepe ve kuyruk bununla yetmiş yılda bir derece gider.

 

 İkinci Madde

 

Müşteri yıldızının merkez dışı feleğini şekil ve hareketiyle bildirir.

 

Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Müşteri yıldızının

nizam ve hali için mümessil feleğinin içinde taşıyıcı nâmıyle tayin olunan

ikinci felektir ki, yere şamil ve merkezi, âlemin merkezinden kendi çapıyla

beşbuçuk derece uzaklıkla doruk noktasına dışarda eğilimli iki paralel

yüzeyle kuşatılmış küre bir cisimdir. Bu kürenin çukurumsu yüzeyi, birinci

feleğin çukurumsu yüzeyine bir noktada temas etmiştir ki, o noktaya: Doruk

derler. O nokta, âlemin merkezine kıyasla en uzak nokta olmakla, müşteri

yıldızı o noktaya geldikte; yerin merkezinden oldukça uzak ve yüksek olur.

Bunun gibi bu ikinci feleğin yumru yüzeyi, ilk feleğin yumru yüzeyine bir

noktada müşterektir ki, ona teğettir. Bu noktaya etek adı verirler. Zira

ki, âlemin merkezin nispetle en yakın nokta odur. Zühal yıldızı, bu

taşıyıcı feleğin hareketiyle o noktaya indikte; yerin merkezine oldukça

yakınlaşmış olur. Şimdi bu belirleme üzere, ilk felekten ikinci felek

ayrılıp, anlatılan şekile sokuldukta; birinci felekten zorunlu olarak iki

değişik kalınlıkta küre kalır ki, biri ikinci feleği içine almıştır, biri

ikinci felekle birlikte boşaltılmıştır. İçine alanın ince tarafı doruğa,

kalın tarafı eteğe doğrudur. Boş kürenin ince ve kalın tarafı, dolu kürenin

tersinedir. Bu iki kürenin, feleğin tamamlanmasında katkıları tamam olmakla

birine dolunun tamamlayıcısı ve birine boşun tamamlayıcısı derler. Her

feleğin bir özel hareketi belirlenmiş olup, kendine mahsus dönme ve

kutuplar üzerinde deveran edip, dönüşünü tamamlamak kaçınılmaz olmakla,

eğik felek müşteri, zühalin mümessil feleğinin altında, kendi mümessil

feleği içinde, kendi belirli hareketiyle batıdan doğuya hareket edip,

yıldızı da hareket ettirir. Şu halde bu yıldız, onunla her burçta bir sene

durarak, oniki senede bir dönüşünü tamamlar. Adı geçen yıldız, kendi

altında olan feleklere nispetle yerden uzak ve dairesi geniş olduğundan,

yıldızın hareketi, müşterinin altında bulunan diğer gezegenlerin

hareketlerinden daha ağır görünür.

 

 Üçüncü Madde

 

Müşteri yıldızının döndürücü feleğini, yapısı ve hareketiyle bildirir.

 

Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar, bu müşteri yıldızının dahi

durumlarının tanzimini, belirlenmiş ölçülerle tayin konusunda yetinmeyip,

yere şâmil olmayan bir başka küçük felek de ispat edip, ona: Döndürücü

felek demişlerdir. Döndürücü felek, müşterinin mümessil feleğinde yere

şâmil olmayan bir küçük felektir ki, bu yıldızın kendisini taşıyan ve

merkez dışı olan ikinci feleğe eğimli kuşağına dahil ve ona gömülmüştür ki,

çapı, taşıyıcı feleğin her iki yüzeyine teğettir. Döndürücü felek, bir tek

yüzeyle kuşatılmış dolu bir küredir. Kendi mekanında, eğilimli feleğin

cismine düzenli hareketle batıdan doğuya dönüp; bir talimli feleğin

cisminde düzenli hareketle batıdan doğuya dönü;p; bir tarafında çakılmış

olan müşteriyi kendisiyle beraber döndürür. Bu feleğin kendi merkezi

çevresinde olan batıya yönelik hareketiyle bu felek, müşteri yıldızını, bir

gün bir gecede kendi kuşağının üçyüzaltmış derecesinden takriben bir derece

kadar mesafe alıp gider. Yani orta bir hareketle güneşinki kadar hareket

ettirir ki, senede bir dönüşümü tamam eder. Bu harekete: Yıldızın farklı

hareketi ve yıldızın kendine özgü hareketi derler. Bu müşteri yıldızı dahi

bir yüzeyle kuşatılmış kürevî bir isim, içi dolu ve ışıklıdır. Döndürücü

feleğin bir yanında gömülü bulunan kuşağı yanında, ortak bir noktada

dördüncüsüyle temas etmiştir. Yani yıldız, tamamiyle döndürücünün cisminde

bulunup, yüzeyi, yüzeyine teğet olmuştur. Taşıyıcının bir tarafında,

döndürücü feleğin kendine has hareketi gibi bu yıldızın dahi döndürücüsü

tarafında, kendi merkezi üzerinde dönücü hareketini, rasatçıların çoğu

gözetleyip: "Feleklerde duran bir şey yoktur," demişlerdir.

 

 Dördüncü Madde

 

Müşteri yıldızının sürat ve istikametini, yavaşlama ve duraklamasını,

geriye dönüş ve şaşırmışlığını, güneş ile olan bağlantı ve yakınlığını

bildirir.

 

Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Müşteri yıldızı aynı

zamanda kâh sürat ve kâh istikamet ve kâh yavaşlama ve kâh duraklama ve kâh

geri dönme ve kâh bu durumların tekrarı halindeki şaşırmışlığının

açıklanması budur ki: Bu yıldız, döndürücünün en yükseğinde bulundukta;

kendi merkezinin hareketi, döndürücü feleğin merkezinin hareketine burçlar

sırası üzere uymasıyla, yıldız hızlı hareket eder görünür. Ne zaman

yıldız, döndürücünün alt tarafına bir miktar eğimli olup, düz hareket eder

ve yıldız döndürücünün eteğine inmesi durumunda yavaş hareket eder

görünür. Zira ki, yıldızın kendi merkezi, inişte olduğundan hareketi

görünmez olur. Yıldız, döndürücünün en altına yakın oldukta; kendi

merkezinin burçlar sırasına ters hareketi, döndürücüsünün merkezinin

taşıyıcısı hareketiyle sıraya uygun olan hareketine eşit olup; iki hareket

birbirine mukabil gelip, muarız olduğu için yıldız durur görünür. Yıldız,

döndürücünün aşağısında bulundukta; kendi merkezinin hareketi,

döndürücüsünün merkezinin hareketinden fazla olup, yıldız geri döner

görünür. yıldızın dönüşü tamam olup, iki hareket yine eşitlendikte; ikinci

olarak durur görünür. Bu duruştan sonra yine yavaş hareket ediyor görünür.

Zira ki, yıldızın kendi merkezine uygun olmakla, hareketi görünmez olup,

ancak döndürücünün merkezinin hareketi görünür. Bundan sonra yavaş hareketi

yine düzelir ve süratli görünür. Halbuki yıldız, kendi döndürücüsünde

dönüşünü ihtilâfsız tamam eder. Zira ki, yıldızların ve feleklerin

hareketleri kendi küreleri kuşağına kıyasla benzer ve düzgündür. Yıldızın

geriye dönüşünden önceki durağına: Makam, sonrakine: İkinci makam derler.

Müşteri yıldızının geriye dönüşü dört ay, düzgün hareketi sekiz ay dokuz

gündür. Bu yıldızın eğilimli feleği, güney ve kuzeye burçlar kuşağından

birer buçuk derece eğimi var ise; döndürücü feleğinin dahi doruğu ve eteği

dahi eğilimli felekten kâh güney tarafına, kâh kuzey tarafına eğilimli

olup, ikibuçuk derece enlem farkı bulunmakla, yürüyüşünde şaşırmış gibi

görünüp, şaşırmış olarak isimlendirilmiştir. Bu müşteri yıldızına, güneşe

nispetle ârız olan bağlantı ve yaklaşma beyanı budur ki; bu yıldızın, zühal

gibi daima döndürücüsünün ortasından kendi cisminin merkezi uzaklığı;

güneşin merkezinin burçlar feleğinde olan ortasından döndürücünün

merkezinin ortası gibidir. Bu durumda, müşteri yıldızı, döndürücüsünün

doruğunda bulunduğunda sürekli güneşle aynı hizada olur. Zira ki güneşin

merkezi, döndürücünün merkezinden uzaklaştıkça, döndürücünün orta

doruğundan yıldızın merkezi dahi güneşin uzaklığı kadar uzak olur. Güneş,

döndürücünün merkezine karşı oldukta; yıldız dahi döndürücünün eteğine

inmiş olur. bu durumda, bu yıldızın güneşle yakınlığı, sürekli

döndürücüsünün zirvesinde bulunduğu halde vâki olur. Güneşle karşı karşıya

gelmesi, döndürücüsünün eteğindeyken olur. Bu yıldızın güneşe iki yaklaşışı

arasında olan süre, bir sene otuzüç gündür.

 

 Beşinci Madde

 

Müşteri yıldızının doruk ve eteğini; tepe ve kuyruk düğümlerini; tabiat ve

vasıflarını; uzaklığını mesafesini ve cismin ölçüsünü bildirir.

 

Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Müşteri yıldızının

doruğu, tepe ve kuyruk noktaları arasından yani eğilimli feleğinin, burçlar

feleğinden kuzeye fazla eğiminden yirmi derece öndedir. Şimdi müşterinin

doruğu, tepe düğümünden yetmiş derece geridedir. Zühal ile müşteriden başka

şaşırmış yıldızların dorukları, tepe düğümlerinden doksan derece kuzeyde

bulunurlar. Çünkü doruklar ve etekler, yukarıda açıklandığı üzere, sâbit

feleklere uygun hareket ederler. Müşterinin doruğunun burçlar feleğindeki

mekanı rumî tarihin asiz senesinde başak burcunun ondokuz buçuk derecesinde

belirlenmişti. Eteği dahi balık burcunun ondokuzbuçuk derecesine ulaşmıştı.

Tepe düğüm noktası, yengeç burcunun dokuçbuçuk derecesine gelmişti. Kuyruk

düğümü, oğlak burcunun dokuçbuçuk derecesinde kalmıştı. Halen rumî tarih,

ikibin altmışdokuz seneye erip, hicrî tarih de binyüzyetmiş seneye

yetmiştir. O halde asîz tarihinden bu tarihe gelinceye dek, her yetmiş

seneyi bir dereceye dağıtmakla bütün noktalar takriben sekiz derece

gitmiştir. Bu minval üzere hesap etmek, her tarihte bütün noktaların

yerlerini belirler.

Müşteri yıldızının tabiatında ve övgüye değer vasıflarında, müneccimler

sözbirliği edip, demişlerdir ki: Müşterinin tabiatı itidal üzere sıcak ve

rutubetli olup, gündüz erkeği olmakla; büyük uğurlu nâmıyle

isimlendirilmiştir. bu yıldızın vasıfları: Din gayreti, ilim, hilim, haya,

cömertlik, tevazu, akıl, iffet, talakât ve fasihlik bulunmuştur. Bu yıldız,

rahimlere düşen döllere tali olsa, Hak'kın emriyle bunun selîm tabiatı ve

övülmüş vasıfları, onlara sirayetle yaratılıp ve huy olup, talileri müşteri

hüküm olunur. "Annesinin karnında kutlu olan kutludur," hadisi gereğince;

onlar o saadetle dünyaya gelip, her biri sait (kutlu) bulunur. Bu yıldız,

pazartesi gecesine ve perşembe gününe hakimdir. O gecenin günbatımından

sonra ve bu gündüzün gün doğumundan sonra birer zaman saatleri, bu yıldıza

nispet kılınmıştır.

Müşteri yıldızının ve mümessil feleğinin uzaklık mesafelerinde ve

kalınlıklarında ve cisimlerinde rasatçılar, geometriciler ve matematikçiler

ittifak edip, demişlerdir ki: Müşterinin mümessil feleğinin yumuk yüzeyinin,

âlemin merkezinden uzaklık mesafesi takriben yirmiiki bin kere bin ve

dokuzyüz doksan ikibin dörtyüzseksenyedi fersah ölçülmüştür. Çukur

yüzeyinin ise, uzaklığı takriben ondörtbin kere bin ve yediyüzyetmişbin

dokuzyüs kırkdört fersah hesap kılınmıştır. Bu mümessil feleğin kalınlığı

takriben sekizbin kere ybin ve ikiyüz yirmi bin beşyüzkırküç fersah

bulunmuştur. Müşteri yıldızının cismi, takriben yer cisminin yarısı kadar

bulunup, hepsi delillerle ispat olunmuştur. (Allah daha iyi bilir.)